by ۳-۷-۱- متغیر وابسته و تعریف مفهومی آن ۵۵
۳-۷-۱-۱ نظام روابط اجتماعی درون خانواده ۵۶
۳-۷-۱-۱-۱ دایره و شدت (صمیمیت) روابط ۵۶
۳-۶-۱-۲- میزان پایبندی به ارزش های خانوادگی ۵۷
۳-۶-۲- متغّیر واسط ۵۸
۳-۶-۳- متغّیرهای مستقل ۵۹
۳-۶-۳-۱- پایگاه اقتصادی- اجتماعی ۵۹
۳-۶-۳-۱-۱- تحصیلات ۶۰
۳-۶-۳-۱-۲- وضعیّت اشتغال ۶۰
۳-۶-۳-۱-۳- مالکیّت مسکونی ۶۱
۳-۶-۳-۲- نظام قدرت ۶۱
۳-۶-۳-۳- سرمایه فرهنگی ۶۳
۳-۶-۳-۴- الگوی اوقات فراغت ۶۴
۳-۷- اعتبار و پایایی ۶۶
فصل چهارم: یافته های تحقیق
۴-۱- مقدمه ۶۹
۴-۲- آمار توصیفی ۷۰
۴-۲-۱- جداول یک بعدی مربوط به نتایج متغیرهای زمینه ای ۷۰
۴-۲-۲- جداول یک بعدی مربوط به متغیرهای اصلی ۷۲
۴-۲-۲-۱- میزان استفاده از اینترنت در بین کاربران ۷۲
۴-۲-۲-۲- ساعات استفاده از اینترنت ۷۳
۴-۲-۲-۳- سرویس خدمات اینترنت ۷۴
۴-۲-۲-۴- الگوی فراغت کاربران ۷۴
۴-۲-۲-۵- نظام قدرت خانوادگی کاربران ۷۵
۴-۲-۲-۶- سرمایه فرهنگی کاربران ۷۶
۴-۲-۲-۷- پایگاه اقتصادی- اجتماعی کاربران ۷۶
۴-۲-۲-۸- نظام روابط درون خانواده کاربران ۷۷
۴-۲-۲-۹- پایبندی به ارزشهای خانوادگی کاربران ۷۷
۴-۲-۲-۱۰- بررسی وضعیت مجموعه فعالیت های فراغتی ۷۸
۴-۳- تحلیل استنباطی ۷۹
۴-۳-۱- آزمون فرضیات تحقیق ۷۹
۴-۳-۱-۱- فرضیه اول: ۸۰
۴-۳-۱-۲- فرضیه دوم ۸۲
۴-۳-۱-۳- فرضیه سوم ۸۴
۴-۳-۱-۴- فرضیه چهارم ۸۶
۴-۳-۱-۵- فرضیه پنجم ۸۸
۴-۳-۱-۶- فرضیه ششم ۹۰
۴-۳-۱-۷- فرضیه هفتم ۹۱
۴-۳-۱-۸- فرضیه هشتم ۹۳
۴-۳-۲- آزمون مدل نظری تحقیق ۹۵
۴-۳-۲-۱- مدل اول: متغیر وابسته: نظام روابط اجتماعی درون خانواده ۹۵
۳-۳-۲-۲- مدل دوم: متغیر وابسته: پایبندی به ارزشهای خانوادگی ۹۹
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
مقدمه ۱۰۵
۵-۱- خلاصه یافته ها: ۱۰۵
۵-۲- بحث و نتیجه گیری ۱۰۸
۵-۳- محدودیتهای پژوهش ۱۱۲
۵-۴- پیشنهادهای پژوهش ۱۱۳
منابع و مآخذ ۱۱۵
فهرست جداول
جدول ۳- ۱) تعداد بلوک ها و خانوارهای انتخابی در هر ناحیه متناسب با حجم ناحیه ۵۴
جدول۳-۲) سطح سنجش متغیرهای مورد بررسی ۵۵
جدول ۳-۳) عملیاتی کردن متغیر وابسته نظام روابط اجتماعی ۵۷
جدول۳-۴) عملیاتی کردن متغیر وابسته میزان پایبندی به ارزشهای خانوادگی ۵۸
جدول ۳-۵) عملیاتی کردن متغیر واسط میزان استفاده از اینترنت ۵۹
جدول۳-۶) عملیاتی کردن متغیر مستقل پایگاه اقتصادی-اجتماعی ۶۱
جدول۳-۷) عملیاتی کردن متغیر مستقل نظام قدرت درون خانواده ۶۳
جدول۳-۸) عملیاتی کردن متغیر مستقل سرمایه فرهنگی ۶۴
جدول۳-۹) عملیاتی کردن متغیر مستقل الگوی اوقات فراغت ۶۵
جدول ۳-۱۰) میزان پایایی شاخص های تحقیق ۶۶
جدول ۴-۱) توزیع مشخصات جمعیتی پاسخگویان ۷۰
جدول ۴-۲) توزیع مشخصات جمعیتی پاسخگویان ۷۱
جدول ۴- ۳) فراوانی و درصد میزان استفاده از اینترنت در بین کاربران ۷۳
جدول ۴- ۴) فراوانی و درصد میزان ساعات استفاده از اینترنت ۷۳
جدول ۴- ۵) فراوانی و درصد میزان استفاده از سرویس خدمات اینترنت ۷۴
جدول ۴- ۶) فراوانی و درصد وضعیت الگوی فراغت کاربران ۷۴
جدول ۴- ۷) فراوانی و درصد وضعیت نظام قدرت خانوادگی کاربران ۷۵
جدول ۴- ۸) فراوانی و درصد وضعیت سرمایه فرهنگی کاربران ۷۶
جدول ۴- ۹) فراوانی و درصد وضعیت پایگاه اقتصادی- اجتماعی کاربران ۷۷
جدول ۴- ۱۰) فراوانی و درصد وضعیت نظام روابط درون خانواده کاربران ۷۷
جدول ۴- ۱۱) فراوانی و درصد وضعیت پایبندی به ارزش های خانوادگی کاربران ۷۸
جدول ۴- ۱۲) فراوانی و درصد مجموعه فعالیت های فراغتی ۷۹
جدول ۴-۱۳) نتایج مدل رگرسیونی: بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در کل جمعیت نمونه ۸۰
جدول ۴-۱۴) دسته بندی افراد برحسب الگوی اوقات فراغت ۸۱
جدول ۴-۱۵) نتایج آزمون رگرسیون: بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای الگوی فراغت فردمحور ۸۱
جدول ۴-۱۶) نتایج آزمون رگرسیون: بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای الگوی فراغت جمع محور ۸۲
جدول ۴-۱۷) نتایج مدل رگرسیونی: بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در کل جمعیت نمونه ۸۳
جدول ۴-۱۸) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای الگوی فراغت فردمحور ۸۴
جدول ۴-۱۹) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای الگوی فراغت جمع محور ۸۴
جدول ۴-۲۰) دستهبندی افراد برحسب نوع نظام قدرت در خانواده ۸۵
جدول ۴-۲۱) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با قدرت غیردموکراتیک ۸۶
جدول۴-۲۲) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با قدرت دموکراتیک ۸۶
جدول ۴-۲۳) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با قدرت غیردموکراتیک ۸۷
جدول ۴-۲۴) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با قدرت دموکراتیک ۸۷
جدول ۴-۲۵) دسته بندی افراد برحسب سرمایه فرهنگی ۸۸
جدول ۴-۲۶) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با سرمایه فرهنگی پایین ۸۹
جدول ۴-۲۷) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با سرمایه فرهنگی بالا ۸۹
جدول ۴-۲۸) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با سرمایه فرهنگی پایین ۹۰
جدول ۴-۲۹) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با سرمایه فرهنگی بالا ۹۱
جدول ۴-۳۰) دستهبندی افراد برحسب پایگاه اقتصادی اجتماعی ۹۲
جدول ۴-۳۱) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین ۹۲
جدول ۴-۳۲) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر روابط اجتماعی در بین افراد دارای خانواده با پایگاه اقتصادی اجتماعی بالا ۹۳
جدول ۴-۳۳) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین ۹۴
جدول ۴-۳۴) بررسی تاثیر استفاده از اینترنت بر پایبندی به ارزش های خانوادگی در بین افراد دارای خانواده با پایگاه اقتصادی اجتماعی پایین ۹۴
جدول ۴-۳۵) شاخص های برازش مدل اول تحقیق (متغیر وابسته: روابط اجتماعی درون خانواده) ۹۷
جدول ۴-۳۶) اثرات مستقیم، غیر مستقیم و کل متغیرهای مستقل بر متغیر روابط اجتماعی ۹۹
جدول ۴-۳۷) شاخص های برازش مدل دوم تحقیق (متغیر وابسته نهایی: پایبندی به ارزش های خانوادگی) ۱۰۰
جدول ۴-۳۸) اثرات مستقیم، غیر مستقیم و کل متغیرهای مستقل بر متغیر پایبندی به ارزش های خانوادگی ۱۰۱
فهرست اشکال
شکل ۲-۱) مدل مفهومی تحقیق ۴۷
شکل ۱. مدل تحقیق، آزمون شده توسط نرمافزار Amos (متغیر وابسته: نظام روابط اجتماعی درون خانواده) ۹۶
شکل ۴-۲) مدل اول تحقیق پس از حذف مسیرهای غیرمعنادار ۹۸
شکل ۳. مدل تحقیق، آزمون شده توسط نرمافزار Amos (متغیر وابسته: پایبندی به ارزشهای خانوادگی) ۹۹
شکل ۴-۴) مدل تحقیق پس از حذف مسیرهای غیرمعنادار (متغیر وابسته: پایبندی به ارزشهای خانوادگی) ۱۰۰
۱-۱- مقدمه
به علت تغیر و تحولات بسیار عظیم علمی-تکنولوژیکی، جهان حاضر دچار دگرگونیهای بسیاری شده است و این دگرگونیها در همه زمینه های زندگی بشر تأثیرگذار بوده است به گونهای که جهان تحت تأثیر این تحولات شکل جدیدی به خود گرفته است. اینترنت یکی از پدیدههایی است که بر این تغییر جهان تأثیرگذار بوده است. تعداد استفادهکنندگان از آن به سرعت در حال رشد و گسترش میباشد و بررسی اثرات آن توجه بسیاری از صاحبنظران به ویژه جامعهشناسان و متخصصان علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است. جامعهشناسان تأثیر رسانه ها بخصوص اینترنت را واقعیتی کاملا تازه می دانند که در نتیجه انقلاب اطلاعاتی و توسعه اجتماعی و اقتصادی جهان امروز پدید آمده است. امروزه بررسی تاثیرات اینترنت از چنان اهمیتی برخوردار شده است که کارشناسان پژوهشهای بسیاری را به این مقوله اختصاص دادهاند.
بررسی اثرات اینترنت به عرضه تئوریهای اولیه در خصوص تاثیرگذاری رسانه ها بر مخاطبان بر میگردد. تئوریهای اولیه در ابتدا فرض را بر این میگذاشتند که مخاطبان به سادگی تحت تأثیر رسانه قرار میگیرند و معتقد بودند رابطه مستقیمی بین آنچه مردم دریافت می کنند با دانش، طرز فکر و رفتار آنها وجود دارد اما به تدریج این فکر که مخاطبان آدمهای منفعلی هستند کنار گذاشته شد و این ایده رواج یافت که مخاطبان دارای استقلال و خودمختاری هستند.
مطالعه پژوهشهای انجام شده داخلی و خارجی موید آن است که جامعه علمی در تحلیل بررسی اثرات اینترنت از بررسی نقش و ساختار خانواده در بروز پیامدهای اجتماعی آن غفلت نموده است و به نتایج پژوهشهای انجام شده نمیتوان اکتفا نمود. پژوهشهای فوق پیرامون تاثیرات اینترنت مدعی هستند که اینترنت فعال و تأثیرگذار بر جامعه و خانواده میباشد. مروری کوتاه بر متون علمی موجود نشان میدهد که پژوهشهای انجامشده در ایران با تکیه بر نظریات ارتباط جمعی، پویایی گروهها، کنش ارتباطی هابرماس، نظریه کلی و ولخارت و یا کارکرد خانواده به بررسی اثرات اینترنت پرداختهاند که این پژوهشها پاسخگوی اهداف پژوهش مذکور یعنی بررسی ارتباط میان بروز هر یک از پیامدهای ناشی از استفاده اینترنت با نقش و ساختار خانوادگی فرد نمی باشد. در حالیکه پژوهش پیش رو میخواهد با بررسی نقش فعال خانواده این موضوع را تحلیل کند که خانواده مجموعه ای یکدست و منفعل نمی باشد.
۱-۲- تعریف مساله و بیان نکات اصلی
در دهههای اخیر شاهد تحولات سریع و گستردهای در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی بودهایم. این دگرگونیها تحت تاثیر عوامل متعددی به وقوع پیوسته، که رسانه ها را میتوان از جمله آنها دانست. رسانه می تواند باعث تقویت برخی از ارزشهای اجتماعی و از سوی دیگر باعث تضعیف آنها و صرف بخش از اوقاتفراغت شود. اینترنت به عنوان نسل جدید رسانه های دیجیتال به خودی خود ابزاری بیطرف و دارای کارکردهائی وسیع است، به تولید علم کمک می کند، آموزش را آسان و اوقات فراغت را پر می کند، ارتباطات اجتماعی و انسانی را توسعه می بخشد و عملا یک رسانه چند منظوره است.
آوایل دهه ۹۰م، آغاز حرکت ایران برای پیوستن به خیل کشورهای متصل به شبکه های جهانی بوده است. اما رشد و گسترش سریع و شتابدار مصرف اینترنت در ایران از سال ۱۹۹۵م، شروع شد که در این زمان تعداد کل کاربران اینترنت در جهان ۲۶ میلیون نفر برآورد شده است (بوربور:۱۳۸۳). بر اساس نتایج آمارگیری از کاربران اینترنت در سال ۱۳۸۹ه.ش که توسط مرکز آمار ایران انتشار یافته است” از مجموع۳/۲۰ میلیون خانوار کشور، در حدود۳/۴ میلیون خانوار (۴/۲۱ درصد) در محل سکونت به اینترنت دسترسی داشته اند”.(مرکزآمار ایران، ۱۳۹۰)
پس از گسترش استفاده از اینترنت، همچون سایر رسانه های ارتباطی مطالعاتی توسط دانشمندان و پژوهشگران علوم مختلف به خصوص پژوهشگران رشته جامعه شناسی در جهان و ایران پیرامون میزان، نوع، گسترهی نفوذ و کاربرد اینترنت صورت گرفت. از سنت های مطالعاتی شکل گرفته در جهان و ایران می توان به موضوع تاثیر اینترنت بر امنیتاجتماعی، بهداشت و سلامت روانی فرد، حضور در شبکه های اجتماعی و غیره اشاره کرد.
بررسی ها (کفاشی ۱۳۸۹) نشان میدهد که رابطه معنیدار و معکوسی بین متغیر های مستقل شامل دسترسی دانشجویان به اینترنت، استفاده بیشتر دانشجویان از اینترنت، میزان وابستگی آنها به اینترنت، محیط تعاملی اینترنت، فضای صمیمیت، روابط احساسی، وارد شدن دانشجویان در بحث و مناظره گروهی، پذیرفته شدن آنها در محیط تعاملی اینترنتی، احساس رضایتشان از گمنام بودن در اینترنت، میزان اطلاع خانواده در مورد استفاده فرزندان از محیط های اینترنتی با متغیر وابسته ارزش های خانواده وجود دارد. وی به منظور بررسی تاثیر اینترنت، از نظریات ارتباط جمعی، پویایی گروهها و کنش ارتباطی هابرماس استفاده نموده است و نشان میدهد که اینترنت بر ارزشهای خانواده تاثیر منفی دارد.
در ایران یکی از برنامه های پژوهشی که پس از گسترش استفاده از اینترنت شکل گرفته است مطالعاتی است که در سه حوزه روابطاجتماعی، ارزشهایاجتماعی و اوقاتفراغت به بررسی پیامدهای کاربرد اجتماعی اینترنت پرداخته است. در حوزه ارزشهای اجتماعی می توان به مطالعات انجام شده توسط جوادی(۱۳۸۳) وکفاشی(۱۳۸۹) تحت عنوان “تاثیرات اینترنت بر نظام ارزشهای خانواده” اشاره نمود. در حوزه روابطاجتماعی نیز به مطالعات انجام شده توسط شیخ انصاری(۱۳۸۸) “اثر اینترنت بر روابط اجتماعی و فرهنگینوجوانان در شهر تهران” ، محسنی، دوران و سهرابی حقیقت (۱۳۸۵)” بررسی اثرات استفاده از اینترنت بر انزوایاجتماعی”و دوران(۱۳۸۲) “تاثیر فضای سایبرنتیک بر هویت اجتماعی” اشاره نمود. در حوزه اوقاتفراغت هم به مطالعات انجام شده توسط پاکسرشت (۱۳۸۶) “مصرف اینترنت در سبکهای فراغتی جوانان تهران”و بابائی(۱۳۸۴) “الگوی خانواده و سبکفراغتی جنسیتی در تهران” آذر نیا (۱۳۸۳) ” بررسی نحوه کاربرد اینترنت نزد جوانان مشهد” اشاره نمود.
از جمله مطالعاتی که در کشورهای خارجی صورت گرفته میتوان به مطالعات جنیسولاک و همکاران ،کاورسبرامانیم و گلوریالین(۲۰۰۷)، داون اندرسون و همکاران (۲۰۱۰م.) و هومولورا وگانس(۱۹۸۹م.) پیرامون روابط نوجوانان در اینترنت، مطالعات مایکل فلمینگ و همکاران (۲۰۰۶) در زمینه امنیت در فضای مجازی، زی هو و جاناتان جی (۲۰۰۱) تاثیر اینترنت بر زمینه اجتماعی و روبرتکراوت و همکارانش(۹۶-۱۹۹۵) که به بررسی تاثیراتاجتماعی اینترنت پرداخته اند اشاره نمود.
تاثیرگذاری رسانه به طورکلی و اینترنت به طور خاص بر مخاطبان بسیار پیچیده است. این پژوهشها اینترنت را واجد اثرگذاری میدانند و نقش ساختار و ویژگیهای خانواده در پذیرش و استفاده از اینترنت توسط اعضای خانواده را نادیده گرفتهاند. نقد اصلی بر مطالعات قبلی آن است که مطالعات پیشین بر این پیش فرض استوارند که خانواده مجموعه ای یکدست و منفعل در برابر اینترنت است و از تاثیرگذاری نقش و ساختار خانواده غفلت ورزیدهاند. آنها به بستر شرایطاجتماعی و ارزشهای خانواده توجه نمی کنند. در این مجموعه پژوهشها خانواده مجموعه ای یکدست و منفعل در برابر اینترنت فرض می شود. این مطالعات دچار جبرگرایی تکنولوژیک هستند، همچنین در این مطالعات مکانیسم های تاثیر روشن نمی باشد و به نقش خانواده در پذیرش اینترنت و الگوهای استفاده از اینترنت توسط خانواده توجه نشده است.
کنشگر بر اساس نظامارزشی، باورهای خانواده و نقش اجتماعی خویش در انتخاب پیام آزادی عمل دارد. کنشگر بر پایه نظام ارزشها یا نظامقدرت در خانواده، سرمایه فرهنگی خانواده، الگوی اوقات فراغت و . می تواند از بسیاری سایتها و برنامه های خاص در اینترنت استفاده نماید. در واقع، کنشگر بر اساس ساختار خانواده و نقشی که در نظام خانواده دارد دست به انتخاب میزند. پژوهشهای پیشین فرایند پیچیده ارتباطات و نحوه تاثیر و نفوذ اینترنت را بیش از حد ساده میپندارند و از نقش موثر والدین، نخبگان فکری و ارزشهایاجتماعی در انتخاب نوع رسانه و پیام غفلت می کنند. این پژوهشها نمیتوانند توضیح دهند که چرا در یک خانواده مردسالار تاثیرپذیری از اینترنت در بین فرزندان پسر و دختر متفاوت است حتی گاهی به دلیل جایگاه برتر پسر بزرگتر یا تک پسر بودن خانواده امکان دسترسی بیشتر به اینترنت برای او را فراهم میآورد و همین موضوع باعث می شود نوع تاثیر در بین فرزندان خانواده متفاوت باشد. بنابراین، مسأله حایز اهمیت این است که به تحلیل بروز پیامدهای اجتماعی ناشی از کاربرد اینترنت در ارتباط با مقولهی نقش ساختار و ویژگیهای خانواده پرداخته شود، زیرا کموکیف روابط قدرت در درون خانواده ها، سرمایه فرهنگی خانواده و الگوی اوقات فراغت اعضای خانواده بر نگرش آنها به حضور در فعالیتهای اجتماعی تأثیرگذار است.
رشد سریع کاربران اینترنت، لزوم بررسی نقش ساختار و ویژگیهای خانواده در بروز پیامدهای اجتماعی ناشی از کاربرد اینترنت اعضای خانواده را نمایان می کند و برای محققان علوماجتماعی فرصتی یگانه فراهم آورده است تا در مورد گسترش تکنولوژی و اثرات رسانه ها به تحقیق و پژوهش بپردازند. خانواده یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی تاثیرگذار بر فرایند اجتماعی شدن فرد است.
در علم جامعه شناسی، خانواده کوچکترین و بنیادیترین گروه اجتماعی است که در شکل بنیادین خود از یک زن و مرد و فرزندان آنها تشکیل می شود و شکل، نوع و حدود روابط بین افراد هر خانواده، ساختار آن خانواده را میسازد. شواهد نشان میدهد که چگونه تغیر شرایط اقتصادی، ارزشهای فرهنگی و باورها به تغییر روابط و ارزشهای درون خانواده منجر می شود. (اینگلهارت ۱۳۷۲؛ شکوری و آزاد ارمکی ۱۳۸۱)